Woordenlijsten

Woordenlijst - Personeel en organisatie

IJkfaktor
een per scheepstype vastgesteld getal, waardoor de vermenigvuldiging van enkele hoofdafmetingen van een schip wordt gedeeld, teneinde het laadvermogen vast te stellen.

jongmatrozen
ook Lichtmatroos. Een beginnende matroos, in vele gevallen nog zeer jong. Zodra een jongmatroos de nodige ervaring opgedaan had werd hij een volmatroos of matroos.

laadvermogen
gewicht van de maximum toelaatbare lading, uitgedrukt in lasten of tonnen.

Enterlopers
ook Interlopers. Oostindiëvaarders die buiten de VOC om handelden.

Scheepsjongen
scheepsjongens, of kortweg jongens, waren nog te jong om matroos te zijn, maar konden wel al mee uitvaren. Ze verrichtten allerlei karweitjes aan boord en kregen hiervoor slechts 5 gulden per maand. Scheepsjongens waren 10 tot 16 jaar oud.

matroos
de matroos behoorde tot het lagere scheepsvolk en waren verantwoordelijk voor de voortgang, de onderhoud en het schoonmaken van het schip. Zij werkten continue en liepen wachten van vier uur.

logboek
zie Journaal.

pikol
gewichtseenheid, 61,76 kg. Dit zou het gewicht zijn dat een arbeider kon dragen. 20 Pikol is een kajong (in de 17e eeuw gelijk aan 1 last, 1250 kg; later werd 1 last bijna 2000 kg).

Breeuwen
kalfaten, kalefaten: het dichten van de naden tussen de planken van dekken en scheepshuid met gepluisde henneptouw.

penterbalk
vanaf het bakdek uitschuifbare balk voor het katten van het anker.

rust
balk aan de buitenwand van het schip voor spreiding van de puttingijzers.

takels
inrichting om zware lasten te verplaatsen, bestaande uit één of meer aan een vast punt bevestigde katrollen die via de loper met één of meer katrollen aan de last zijn verbonden.

constapel
ook konstapel, tegenwoordig konstabel. Scheepsofficier belast met de zorg voor geschut en munitie; ook kanonnier.

Kielhalen
het (aan de mast) omtrekken van het schip om de onderzijde te kunnen bewerken. Kielhalen ook: scheepsstraf: veroordeelde vastgebonden onder de kiel van het schip doorhalen (bedenk hierbij dat de scheepshuid doorgaans aangegroeid is).

bootsman
ook Hoogbootsman. Onderofficier, hield toezicht op het staande en lopende want van het schip, met name met dat van de grote mast. De hoogbootsman had de hoogbootsmansmaat en alle matrozen onder zich.

lasten
gewichtseenheid voor het laadvermogen; 1 last is gelijk aan 4000 Amsterdamse ponden ofwel circa 1976 kilogram.
1 last = L x W x H (in Amsterdamse voet) / scheepstypefaktor
Gemakshalve is 1 last = 2 metrische ton.
In de 17e eeuw was 1 last 1250 kg.

tonnen
gewichtseenheid ter grootte van een halve last.

faktor	zie IJkfaktor
fiskaal	functionaris te vergelijken met de tegenwoordige officier van justitie.
fort	verdedigbare plek in een kleine enclave, inclusief omliggende dorpen, met een eigen jurisdictie, op basis van een afgedwongen monopolie-overeenkomst, afgesloten met inlandse regenten.
gecondamneerde	tot dwangarbeid veroordeelde gevangenen; zij werden geketend en werkten meestal aan de 'gemene werken'.
gegagierde	voormalige Compagniesdienaren die een klein pensioentje kregen.
geld	geldstukken uit de VOC-tijd waren: duit met de halve duit of penning het meest gangbare kleingeld stuiver acht duiten, zestien penningen dubbeltje twee stuivers schelling zes stuivers gulden 20 (en later in de 18e eeuw, alleen in Indië 15) stuivers, rekeneenheid rijksdaalder 48 stuivers; 'Hollandse rijksdaalder' of zilveren dukaat drie gulden 60 stuivers dukaton 63 stuivers; 'zilveren rijder' reaal spaanse munt, doorgaans de 'zilveren reaal' dukaat gouden munt van 3,5 gram, vijf gulden en vijf stuivers gouden rijder zeven gulden
gequalificeerde	hogere Compagniesdienaar benoemd door de Hoge Regering te Batavia.
geweer	handwapen.
geweldige	gevolmachtigde
gewichtseenheden	1 picul/picol = 100 catty of 125 Ned. pond of c. 60 kg 1 catty = 16 taels of 600 gr 1 tael = 37.5 gr of 0.0759 Ned. pond of 0.0827 En. pond 1 Ned. pond = 494 gr of 13.17 taels
gewigget	met wiggen vastgezet
goteling	klein soort scheepskanon.
grofton	grove ton; gewichtseenheid, ca 500 kg
haags besogne	bijzondere advies commissie van de Heren XVII die de boeken, brieven en andere papieren die uit Azië werden opgestuurd, moest nakijken. Hun bevindingen en adviezen rapporteerde zij aan de Heren XVII. Zij kwam sinds 1649 elk voorjaar gedurende vier tot acht weken in Den Haag bijeen.
handwerkslieden	degenen die in dienst van de VOC waren om bepaalde diensten in Azië uit te voeren en vormden als zodanig geen deel van de bemanning van een schip.
harder	wereldwijd in vele ondersoorten in kustwateren levende plantenetende vis.
heemraden	zie: College van Heemraden
heren XVII	de Heren XVII (Heeren XVII of Heren Zeventien) vormden de centrale directie van de Verenigde Oostindische Compagnie bestaande uit zeventien vertegenwoordigers van de bewindhebbers die de zes Kamers vertegenwoordigden.
hoge regering	het opperbestuur in Batavia over de Aziatische vestigingen en kantoren van de VOC.
hongi-tochten	systeem van de VOC om het kruidnagel-monopolie te behouden en de productie te concentreren op Ambon (zie het artikel over de hongi-tochten op deze website).
hoogloper	ook hooploper. Matroos in lage rang, ongeoefende matroos, lichtmatroos. Het waren ongeoefende lichtmatrozen die de volmatrozen moesten helpen, vergelijkbaar dus met jongmatrozen. Oploper was de Zeeuwse benaming voor deze hooploper.
hooploper	ook hoogloper. Matroos in lage rang, ongeoefende matroos, lichtmatroos. Het waren ongeoefende lichtmatrozen die de volmatrozen moesten helpen, vergelijkbaar dus met jongmatrozen. Oploper was de Zeeuwse benaming voor deze hooploper.
hoornwerk	verdedigingswerk buiten de vesting bestaande uit twee halve bastions met een courtine (gordijn) ertussen.
ijken	het vaststellen van het laadvermogen van het schip in verband met vracht- en toltarieven.
ijkfaktor	een per scheepstype vastgesteld getal, waardoor de vermenigvuldiging van enkele hoofdafmetingen van een schip wordt gedeeld, teneinde het laadvermogen vast te stellen.
impotenten	impotenten zijn personen die om verschillende redenen uit de actieve dienst van de VOC waren gezet en meestal naar Europa werden teruggestuurd.
inhoudsmaten	als eenheid voor de inhoudsmaat gold de mengelen (of mingelen), een andere naam voor kruik, ongeveer 1,2 liter, en die was weer onderverdeeld in 8 mutsjes. een pint = 4 mutsjes = 0,6 l. een stoop = 2 mingelen = 2,4 l. een halfaam = 64 mingelen = 76,8 l. een aam = 128 mingelen = 153,6 l. een okshoofd = 1 1 / 2 aam = 230,4 l. een toelast = 4 aam = 614,4 l. Kleine glaasjes heetten pimpeltjes en waren niet steeds even groot; voor medicijnen, limoensap — tegen de scheurbuik e.d. gebruikte men pimpeltjes, waarvan er acht in een mutsje gaan. De inhoud van een pimpel was dus ruim 1,8 cl. Als eenheid voor granen, rijst e.d. diende de schepel = 27,814 l. Bahar, of baar: Inlandsche inhoudsmaat, bevattende plm. 500 Amsterdamsche pond specerijen; het gewicht was afhankelijk van het soortelijke gewicht.
interlopers	zie Enterlopers
jongen	Zie ook: Scheepsjongen.
jongmatroos	ook Lichtmatroos. Een beginnende matroos, in vele gevallen nog zeer jong. Zodra een jongmatroos de nodige ervaring opgedaan had werd hij een volmatroos of matroos.
jongsoldaat	een jonge soldaat
journaal	scheeps-dagregister, logboek.
kajong	gewichtseenheid; 20 pikol is 1 kajong.
kalfaten, kalefaten	schoonbranden van de scheepshuid en opnieuw breeuwen en teren. Zie ook Breeuwen.
kamer	één van de zelfstandige Nederlandse vestigingen van de VOC, met een eigen directie.
kanonnier	militair met als taak het afvuren van kanonnen., een taak die ook door bosschieters werd uitgevoerd maar dat waren zeelui.
kardoes	een zak met kruit.
kartouw	gietijzeren of bronzen kanon met een relatief korte loop. Een half kartouw schoot 24 ponds ijzeren kogels, een heel kartouw kogels van 48 pond. Voor een veldtocht werden vooral halve kartouwen gebruikt. Ook dubbele en kwart kartouwen kwamen voor.
katten	het met behulp van de penterbalk en takels op de rust van het fokkewant stouwen van het anker.
kielhalen, krengen	het (aan de mast) omtrekken van het schip om de onderzijde te kunnen bewerken. Kielhalen ook: scheepsstraf: veroordeelde vastgebonden onder de kiel van het schip doorhalen (bedenk hierbij dat de scheepshuid doorgaans aangegroeid is).
kiellichter	Zwaar en plat vaartuig voor het krengen, zo ver op zijn zijde trekken van een schip dat de kiel uit het water komt, voor onderhoud. Op de kiellichter stond een hoge zware mast die voorzien was van een takel die aan de mast van het te krengen schip was bevestigd. Het schip werd daarvoor geheel leeg gemaakt en alle openingen dicht gestopt. Soms ook Onderlegger genoemd.
kneppelkogel	twee kogels verbonden door een staaf.
kolonie	groter gebied waar territoriaal gezag wordt uitgeoefend, verkregen door verovering of door recht van afstand: Batavia (Java), Malakka, Poelikat (India), Zeelandia (Formosa).
konstabel	zie Constapel.
konstapel	zie Constapel.
korporaal	militaire rang, onderofficier
krengen	zie Kielhalen.
kwartiermeester	rang onder de bootsman; hij deelde met hem de taken.
laadvermogen	gewicht van de maximum toelaatbare lading, uitgedrukt in lasten of tonnen.
laarzen	kastijden, geselen met een dik eind touw.

Als basis voor de woordenlijsten hebben onderstaande bronnen gediend:
- Brug, P.H. van der, 1994. - Malaria en malaise : de VOC in Batavia in de achttiende eeuw.
- Haalmeijer, H. en Vuik, D., 2002. - Fluiten, katten en fregatten - de schepen van de Verenigde Oost-Indische Compagnie, 1602-1798.
- Kamer, H.N., 1995. - Het VOC-retourschip : een panorama van de 17de- en 18e-eeuwse Nederlandse scheepsbouw.
- Stapel, F.W., 1927 - Pieter van Dam's beschrijvinghe van de Oostindische Compagnie, eerste boek, deel 1.
- Wagenaar, L., 1994. - Galle, VOC-vestiging in Ceylon.